Сахалар бу чемпионакка түөрт киһибит бириистээх миэстэҕэ киирэн, уопсайа алта, сэттэ бөҕөс ССРС сборнай хамаандатын чилиэнинэн ылыллыбыта.
Ол ааспыт үтүөкэн кэмнэри санаан Улуу Пехлеван-Александр Ивановы көрсөн кэпсэттим. ССРС оччолорго модун күүһүн сүтэрэ илигэ 15 союһунай республикаттан Москва, Ленинград куораттартан уонна РСФСР хамаандалара хас биирдиилэрэ олус күүстээх састаабынан ССРС чемпионатыгар кыттара.
Онон хамаандаттан биир эмэ бөҕөс бириистээх миэстэҕэ киириитэ ураты ыарахан этэ. Оччолорго хайы-үйэ ветераннар 1972 сыллааҕы Мюнхеннааҕы Олимпиада чемпиона Р.М.Дмитриев хамаанданы тэрийиигэ уонна сборнай хамаанданы сүүмэрдээһиҥҥэ тэрийээччи быһыытынан эппиэтинэстээх киһинэн онтон 1976 сыллааҕы Монреаллааҕы Олимпиада вице-чемпиона Александр Николаевич Иванов күрэхтэһиигэ хамаанданы бэлэмнээһиҥҥэ эппиэтинэстээх старшай тренеринэн анаммыттара.
ССРС чемпионатыгар кыттар иһин Мэҥэ Хаҥаласка Төхтүргэ анал эрчиллэр бэлэмнэнэр сбору ыытарга Олимпиецтар Р.М.Дмитриев уонна А.Н.Иванов быһаарыы ылыммыттара. Оччолорго Ф.Попов собхуос директорынан Михаил Семенович Санников үлэлиирэ. Сорохтор бастаан ити идеяны сайынын бырдаҕа арааһа бу куйааска аһаҕас халлаан анныгар сыгынньах эрчиллиини соччо биһирээбэтэхтэрэ. Ол эрээри Төхтүрдээҕи сбор спортсменнарга хаһан да умнуллубат үчүгэй тэрээһининэн эбиитин күрэхтэһиигэ үчүгэй түмүгү биэрбитинэн саха тустуутун историятыгар биир умнуллубат үрдүк өрөгөйдөөх үөрүүнү бэлэхтээбитэ. Билигин Александр Николаевичтыын кэпсэтииттэн ол үтүөкэн кэмнэри санаан быһа тутан манна киллэриим.
Корр.: — Александр Николаевич биһиги көлүөнэ тустарын саҕана тустан көрбөтөх, тустубутунан киэн туттубатах саха суоҕун да тэҥэ. Ол курдук саха норуотугар көҥүл тустуу оройуоннар аайы олус күүскэ сайдыбыта. Чурапчыга Д.П.Коркин көҥүл тустууга оскуолата аан дойду таһымыгар чаҕылхайдык лиидэр быһыытынан тахсыбыта. Аҥаардас бу оскуола иитиллээччилэриттэн 1976 сыллаахха Монреаллааҕы Олимпиадаҕа оччотооҕу 260 мөлүйүөн киһилээх модун ССРС сборнай хамаандатын үс гыммыттан биирин эһиги саха уолаттара мэтээлинэн хааччыйан тураҕыт. Ол кэнниттэн кэлин Олимпиецтарбыт, эһиги туруорсуугутунан 1985 сыллааха Дьокуускайга ССРС чемпионатын аҕалан саха норуотугар умнуллубат биир үрдүк өрөгөйдөөх үтүөкэн бырааһынньыгы бэлэхтээбиккит. Бу күрэхтэһиигэ бэлэмнэнии туһунан тугу эмэ күн дьыл ааспытын кэннэ дьоҥҥо-сэргэҕэ санатан быктарбаккын ээ.
А.Н.И.: — Бастатан туран бу сбор ыытыллыытыгар саха дьоно, оччотооҕу салайааччылар көҥүл тустууга сүгүрүйүүлэрэ, тапталлара күүһэ улаханын бу Төхтүрдээҕи сборга өссө төгүл дакаастаабыттара. Нэһилиэнньэ биһигини улаханнык өйөөбүтэ. Ф.Попов собхуос директора Михаил Семенович Санников тустуу спордугар улахан бэриниилээҕин, тустуу спорда сайдарыгар кыһамньытын, киэҥ билиитинэн, үлэни-хамнаһы тэрийиигэ дьоҕурунан биһигини сөхтөрбүтэ даҕаны, абыраабыта даҕаны. Сбор кэмигэр биһиэхэ сүрдээх элбэх араас улахан тэрээһиннэри тэрийбитэ. Спортсменнары культурнайдык сынньатыыга кэнсиэрдэри, бултааһыны өссө собхуос араас үлэтигэр субуотунньуктары тугу-тугу тэрийбэтэҕэй? Ол тэрээһиннэр хас биирдиитэ олус саталлаахтык дьүөрэлээһин түмүгэр спортсменнарга эргиччи өттүнэн улахан туһалаах эрэ буолбута.
Корр.: — Даа Михаил Семенович кырдьык улахан сайдыылаах киһи. Республикаҕа крестьянскай хаһаайыстыба ассоцициятын бастакынан салайан бастакы бааһынай хаһаайыстыбалары тэрийбитэ. Саха республикатын Судаарыстыбаннай мунньаҕын депутатынан үлэлээбитэ. Күн бүгүнүгэр диэри тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар көҥүл ырыынак ирдэбилинэн бэйэтин идеяларын, этиилэрин киллэрэн үлэлии сылдьар биир баар суох бастыҥ киһибит.
Ити итинник Михаил Семенович иһигэр киирдэххэ бэйэтэ туһунан интэриэһинэй үлэлээх-хамнастаах, олохтоох киһи.
Мин биири ыйытыахпын баҕарабын. Эйиэхэ этэн турабын Кавказка икки сылтан ордук Али Алиев сбордарыгар сылдьыбытым,— диэн. Онтон Саха сиригэр кэлэн Дьокуускайга үөрэххэ киирбитим. Оччолорго да, Дьокуускайга тустууга дьарык тренердэр,— диэн бааллара. Үлэлииллэрэ. Дьарыктар да тиһигин быспакка буолаллара. Ол эрээри тоҕо эрэ, туох эрэ миэхэ тиийбэт, тэһийбэт тулам суй-сай курдуга. Ону кэлин аналистаан көрбүтүм бэрээдэк уонна дьарык бэриллэр ноҕурууската уратылаах эбит. Кавказка Али Алиев дьарыктарыгар туруу-олоруу, сынньаныы, дьарыктар мүнүүтэтигэр тиийэ ааҕыллан олоччу чуолкай ирдэбил графига баара уонна биллэн турар дьарыктарга бэриллэр ноҕурууска дозата быдан үрдүк. Бэриллэр ноҕуруускалар таһымнара, албастары отработкалааһын эмиэ оннук, ирдэбилэ быдан үрдүк эбит. Икки чаастаах сарсыардааҥҥы сэрээккэни ааҕыстахха күҥҥэ үс күүстээх дьарык. Оччолорго ССРС сборнай хамаандатын чилиэннэрэ грузин Нодар Хохашвили, Руслан Ашуралиев, бырааттыы Сергей, Геннадий, Сослан Андиевтар о. д. а. планета күүстээх спортсменнара бааллара. Ол кэмтэн Дагестанецтар сүүрбэччэ Олимпийскай мэтээли ылбыттара да ити мин этэрбин туоһулуур. Киһи онно этэ-хаана үөрэнэр аны онтон тэйдэххэ киһи организма суохтуур, ахтар буолар эбит. Онтон эһиги хас эмэ уонунан сылларга Д.П.Коркин курдук улуу тренертэн саҕалаан ССРС сборнай хамаандатыгар бэриллэр улахан дьарык уһулуччу кытаанах престээһинигэр сылдьыбыт дьон Р.М.Дмитриевтыын бука уолаттарга ноҕуруусканы да балачча кэччэйбэккэ биэрдэххит буолуо. Ол туһунан истиэхпин баҕарабын.
А.Н.И.: — Онно сыалай уонча киһиттэн састааптаах тренерскэй бөлөх, түөрт врач түөрт уон бөҕөһү бэлэмнээбиппит. Ити этэриҥ курдук режим кытаанах дьарыктар да ноҕуруускалара сүрдээх күүскэ бэриллибитэ. Уолаттар ол дьарык ноҕуруускаларын бэркэ уйан, күрэхтэһии саҕана ситэн хотон кэлбиттэрэ. Врачтарбыт сүрдээх үчүгэйдик үлэлээбиттэрэ. Спортсменнар доруобуйаларын туруга кытаанах медицинскэй хонтуоруолунан хааччыллыбыта. Ол түмүгэр биир да травма тахсыбатаҕа. Биир да бөҕөс сылайан соһуллан хаалбатаҕа. Ити күүстээх ноҕуруусканы ылар спортсменнарга врач хонтуруола биир саамай кылаабынайа, сыламталаах кытаанах, эппиэтинэстээх үлэ.
Умнар олох сатаммат, бу сборга Саха республикатын салалтатын өттүттэн улахан көмө оҥоһуллубута. Спортивнай салайааччылар кыһамньылара быдан күүһүрбүтэ. Ас-үөл өттүнэн хааччыллыы олох үчүгэй этэ. Аны ол хааччыллыы тас өттүнэн Михаил Семенович улахан саталлаах салайаачы, тустуу спордун этигэр-хааныгар иҥэрбит энтизуаст быһыытынан биһиэхэ көстүбүтэ. Тустууктары сибиэһэй этинэн, үүт ас арааһынан суорат араас дэлэй аһынан быыстала суох хааччыйбыта. Сибиэһэй этинэн хааччыйар сыалтан аҥаардас биэс ынаҕы сиэппитин да эттэххэ элбэх ороскуоту, үлэни ыыппытын сэрэйиэххит. Үүт-ас, суорат, сүөгэй үрүҥ ас арааһа быстыбакка дэлэйэ, фруктатыгар тиийэ хааччыйбыттара. Бүгүн эт бүтэр,— диэн субуоннаатым да киэһэ бэлэм сибиэһэй эт, сүөһү иһэ дэлэччи тиэллэн кэлэрэ. Өссө бултааһыны тэрийэрэ. Мин биирдэ бултуу баран, баран уолаттарбар икки куул кустаах, андылаах, балыктаах кэлбитим. Мин оччону бултуом дуо? Олохтоох уолаттар: ”ССРС чемионатыгар кыттар бөҕөстөргө”,—диэн ааттаан анаан-минээн миигин батыһыннара сылдьан бултаабыттара. Ол куспутун уолаттарбыт икки күнүнэн үөрэ-көтө сиэн бүтэрбиттэрэ. Ас-үөл дьэ кылаабынай. Күүстээх ноҕурууска кэнниттэн организмы чөлүгэр түргэнник түһэриигэ ас-үөл калорийа быһаарар. Ити курдук Төхтүр олохтоохторо биһиги туспутугар хас хардыы аайы сүрдээҕин кыһаммыттара, көмөлөспүттэрэ. Михаил Семенович бэртээхэй культурнай тэрээһиннэри оҥорбута. Майаттан артистары аҕалан кэнсиэрт тэрийбитэ. Төхтүргэ Анастасия Варламова баара кинилэр бэртээхэй культурнай биэчэрдэри тэрийбиттэрэ. Аны собхуоска көмө үлэ-хамнас эмиэ умнуллубатаҕа. Михаил Семеновичтыын дьарыктар быыстарыгар үлэни тэрийии туһанан сүбэлэспиппит, сынньалаҥ дьарыктар графиктарын эппитим. Киһим ол дьарыктар кэмнэригэр звоннаатым да тута туох эрэ үлэни булан хааччыйа охсоро. Сороҕор дулҕа быстарара, арыт бөһүөлэк уулуссаларын хомуйтарара итинник кыра-кыра ол эрээри харахха быраҕыллар үлэлэри бэлэмнээбит буолара. Дьэ, хайдаҕын да иһин тылыгар туругас түргэн-тарҕан дьаһаллаах. Оччолорго хайы-үйэ кириисис саҕаламмыт кэмэ этэ. Ас үөл татыма. Эт, арыы сүрүн бородуукта киилэнэн нуормалаан атыыланара. Михаил Семенович ол кириисиһи биһиэхэ биллэрбэтэҕэ. Ити барыта спортсменнар эппиэтинэстэрин, дьарыктар уопсай таһымнарын үрдэтиигэ бэртээхэй стимул биэрэрэ.
Михаил Семенович бу ааттаабыттарбыттан өссө да элбэх көмөлөрү биһиэхэ оҥорбута. Ону ол дьарыкка сылдьыбыт уолаттар билиҥҥээҥҥэ диэри олус үчүгэйдик үөрэ-көтө олохторун биир үтүө кэрэ-бэлиэ түгэнин быһыытынан ахталлар, кэпсэтэллэр. Михаил Семеновиһы хаһан баҕарар тоһоҕолоон бэлиэтиир наада. Тоҕо диэтэххэ оччолорго кини курдук биһигини өйүүр хаһаайыстыба салайааччылара элбэх этилэр. Кинилэргэ махтал да, бэлиэтигэр хайаан да ахтыллыахтаах. Саамай кылаабынайа Михаил Семенович тустууга итинник иһирэх, бэриниилээх сыһыана билиҥҥи салайааччыларга эмиэ улахан холобур буолуон наада. Тустууну соҕотох тренер эрэ оҥорбот. Тустууну бүтүн норуот көҥүл тустууга таптала. Норуот ити Михаил Семенович курдук бастыҥ дьонун кыһамньыта биһигини итинник үрдүк Олимп чыпчаалыгар тиийэ таһаарбыта.
Манна тренердэр үлэлэрин хайаан да ахтар наада. Уолаттар личнэй тренердэрин олоччу илдьэ тахсыбытым. Кинилэр бука бары олус түмсүүлээхтик, айымньылаахтык эрчиллии программатын толорууга хас биирдии бөҕөһү кытары олус мындырдык үлэлээбиттэрэ. Ол түмүгэр спортсменнар өттүлэриттэн сылайдым, ыарыйдым,-диэн биир да тыл паникалааһын өттүгэр иһиллибэтэҕэ. Аны тренердэрбит олоччу күүстээх спорт маастардара. Нэдиэлэҕэ биирдэ мустан тустууктарга үлэҕэ туох итэҕэс-быһаҕас баарыгар кэпсэтэр сүбэлэһэр этибит. Онно тренердэр бөҕөстөр санааларын көтөҕөн урукку бэйэлэрин тустууларын ырытан кэпсииллэрэ.
Аны ССРС сборнай хамаандатын чилиэттэрэ Сослан Андиевтаах кэлэ сылдьыбыттара. ССРС сборнай хамаандатын чилиэттэрин уонна Саха сирин сборнай хамаандатын кытары көрсүһүүнү олохтоохтору кытары тэрийбиппит. Туох да наһаа үчүгэй истиҥ кэпсэтии тустууктар уонна Төхтүр олохтоохторун кытары буолбута. Аны дьарыктанар сирбит олорор интернаппытыттан 500 миэтэрэ тэйиччи. Спортсменнар дьарык кэнниттэн остолобуойга араас кэмҥэ кэлэллэрэ. Ким эрэ сөтүөлүүр, ким эрэ бэйэтин наадатыгар сылдьыа. Онно остолобуой үлэһиттэрэ наһаа тулуурдаахтык сыһыаннаран анаан-минээн кэтэһэн олорон ис истэриттэн кыһамньылаахтык итии сибиэһэй аһылыганан үөрэ-көтө аһаталлара. Уопсайынан Төхтүр олохтоохторо биһиэхэ наһаа истиҥник, кыһамньылаахтык сыһыаннаспыттара. Мин сбору салайбыт эппиэтинэстээх киһи быһыытынан онно үлэлээбит тренердэргэ, Төхтүр олохтоохторугар улаханнык махтанабын. Олус күүстээх ноҕуруусканы уолаттарбытыгар биэрбиппит. Ситиһии да оннук буолбута. Василий Гоголев чемпионнаабыта, Роман Цыпандин, Владимир Яковлев иккис, өссө Киевтан сылдьар Артур Константинов үһүс буолан уопсайа сахалар түөрт уолбут мэтээл ылбыттара. Алта сэттэ уол сорохтор төрдүс, бэһис, алтыс миэстэлэри ылан ССРС сборнай хамаандатын састаабыгар киирбиттэрэ. Бу олох улахан ситиһии этэ. Аны ити сборунан бүппэтэхпит Михаил Семеновичка ити кэнниттэн Төхтүргэ тахсан сайын аайы сбордары тэрийэрбит. Төхтүргэ улахан спортивнай базаны тутууга үлэлэспиппит. Роман Михайлович биһиги онно элбэхтик сүүрбүппүт-көппүппүт эрээри били 1990 сыллааҕы ССРС ыһыллыыта ыган кэлэн ол хаарыаннаах идеябыт олоххо киирбэккэ хаалбыта.
Корр.: — Оо, дьэ кырдьык ол уларыйыы кириисис саҕаланар сылларын саҕана араас элбэх санаа, идея олоххо киирбэккэ хааллаҕа. Аны күрэхтэһиибит чааһыгар кириэххэ.
А.Н.И.: — Онтон күрэхтэһии чааһынан ылан эттэххэ. Эмиэ олус үрдүк таһымҥа ыытыллыбыта. Стадиоммутугар 18 хас тыһыынча киһи батар быһыылааҕа. Онно толору мустубут ыалдьааччылар тустууну таптыылларын, билэллэрин кэлбит ыалдьыттар бука бары сөҕөн сөхпүттэрэ. Олох наһаа күүрүүлээх улахан күрэхтэһии буолбута. Күрэхтэһиигэ араас балыйсыы урут да, кэлин да баара эрээри ыалдьааччылар күүрээннэрэ тустууну билэллэрэ биир да мөккүөрү таһааттарбатаҕа. Тустуу наһаа ыраастык чуолкайдык барбыта. Ыалдьааччылар хара бастакыттан ыраас, чиэһинэй тустуу барыахтааҕын биллэрбиттэрэ. Инньэ гынан судейство да, спортсменнар да өттүлэриттэн сыыһа-халты туттуу тахсыбатаҕа. Аны тустуу бүппүтүн кэннэ ким да эппэтэҕин, программаҕа суоҕун үрдүнэн биир ханнык эрэ ытык кырдьҕас тылын эппитигэр ыалдьааччылар трибуналарга ойон туран хоннохторун анныттан ылсан өрө күүрэн, көтөҕүллэн туран оһуокайдаан киирэн барбыттара. Онно олохтоох да, кэлии да, спортсменнар, тустууну тэрийээччилэр бука бары холбоһо түспүттэрэ. Ол туох да сүрдээх өрө күүрүүлээх күрэхтэһии суолтатын, көҕүн өрө көтөҕөр түгэн буолан тахсыбыта. Күрэхтэһиини өссө итинник түмүктээһини мин ханна да көрө истэ илигим.
Аны айылҕабыт даҕаны кэлбит ыалдьааччыларга хайдах курдук экстремальнай усулуобуйаҕа олорорбутун собус-соруйан курдук чахчы көрдөрөн көрдөрбүтэ. Бастакы күн хаар түспүтэ. Иккис күн туох да сүрдээх күүстээх дохсун балаһанан ардах түспүтэ. Үһүс күн халлааммыт ону олоччу мэлдьэһэн отут кыраадыс итиинэн итии-куйаас күнү бэлэхтээтэ. Атын сиртэн кэлбит дьон спортсменнар, тренердэр боруоста харахтарын тиэрэ көрөн кэбиспиттэрэ. Бастакы күн хаар түһэ турдаҕына сөмүлүөтү сылытар пушкалары аҕалан көбүөрү үрдэбиттэрэ. Тустан тахсыбыт дьону суорҕанынан бүрүйэллэрэ. Дьиҥэр тустан тахсыбыт киһи сөрүүн сири көрдүүр буоллаҕа. Биһиги дьоммут буоллаҕына суорҕанынан бүрүнэ сырыттахтара. Дьэ, көр бөҕө буолла ээ.
Иккис күммүтүгэр олус күүстээх балаһанан ардах. Киһини тобугунан уу. Аны ону быллыҕаччы кэһэ сылдьабыт.
Үһүс күммүтгэр олох итии да итии. Ол тухары погодабыт араас хаппырыыһыттан көрөөччү ахсаана аччаабат. Ыалдьыттарбыт погодабытын сөҕүү бөҕөтүн сөхпүттэрэ, хайдах да проблема буоллаҕына аны ону тэрийээччилэрбит куруук буола турарын курдук тута суох оҥорон испиттэрэ. Дьэ ону дьон, кэлбит ыалдьыттар даҕаны астыныы бөҕөтүн астыммыттара. Республика бука барыта сүһүөҕэр турбута. Аны Киевка үөрэнэ сылдьар уолбут 63 киилэҕэ Артур Константинов үһүс миэстэ буолбута. Олус кырасыабай тустуулар буолбуттара. Тустуу саҕаланыаҕыттан ыалдьааччылар амплидуталаах кырасыабай бырахсыылары уруйдаан трибуна мээнэ түллэ түһэрэ. Финалга олох хаһан да умнуллубат аһара кырасыабай тустуулар буолбуттара. Холобура Сергей Белоглазов уонна Виктор Алексеев тустуулара ваащще тустуу саамай үрдүкү чыпчаалын көрдөрбүттэрэ. Итинник кырасыабай тустуу элбэх этэ. Хас биирдии тустуу туттуллар албаһа элбэҕинэн, кырасыабайынан ураты күрэхтэһии буолан турар. Ыалдьыттарбыт даҕаны, көрөөччүлэр да сүрдээҕин астыммыттара.
Корр.: — Буолуо оччолорго тустуу быраабылата бэйэтэ даҕаны киирииллээх-тахсыылаах сытыы, халбархай, түргэн тустууну ирдиирэ.
А.Н.И.: — ССРС чемпионатын кэнниттэн наһаа үчүгэйдик форматыгар киирбит Роман Цыпандины ССРС аан дойду чемпионатыгар тахсыылаах бэлэмнэнэр сборугар ыҥырбыттара. Онно тоҕо эрэ Арамаан барбакка хаалбыта. Спортивнай олох диэн наһаа кылгас уонна бэрт кыра асыыпкаттан бэрт улахан наадалаах үтүө түгэни мүччү тутуохха сөп. Дьиҥэр Арамаан онно барбыта буоллар тыас таһаарыан сөбө. Ол курдук үчүгэй формаҕа, турукка киирбитэ.
Корр.: — Дьэ, оннук ээ. Ону эдэргэ дохсун санааҕа балыйтаран киһи өйдөөбөккө хаалара элбэх буолар эбит. Бириэмэтэ түгэнэ ааста да, ытаан да, ыллаан да ону төнүннэрбэккин.
А.Н.И.: — Василий Гоголев олох үчүгэй күөгэйэр күнүгэр наһаа табыллан сылдьара. Эмиэ хаарыан бөҕөс хаартыта арыллан табыллан тахсыбакка хаалла. Кини дьиҥинэн бэйэтин чаҕылхай талаанын дакаастаабыт, аан дойду да таһымыгар үчүгэйдик тустубут киһи, ол эрээри өссө үчүгэй ситиһиилэр баар буолуохтарын сөбө. Атын да уолаттар сүрдээҕин эбиллибиттэрэ, сайдыбыттара. Чахчы улахан туһалаах сбор уонна бэртээхэй чемпионат буолан турар.
Корр.: — Дьэ, кырдьык оннук баара. Саха сирин спортивнай историятыгар ССРС чемпионата Дьокуускайга ыытыллыыта соҕотох түгэн. Итинник түгэн аны буолбат. ССРС аны суох буоллаҕа. Бэртээхэй да чемпионат чахчы үрдүк таһымҥа ыытыллан турар. Дьон сэргэ да аан дойду ааттаахтара хапсыһыыларын көрөн чахчы да астыммыта. Сүрдээх үчүгэй, истиҥ, чуолкай кэпсээниҥ иһин махтал.
Ытыктабыллаах Александр Николаевич арба даҕаны, оҕо сылдьан эн биһиги Баһылай Манчаары аан бастакы оонньуутугар хапсаҕайга миэстэлэстибит этэ дии. Үөһээ Бүлүүгэ буола турар Баһылай Манчаары оонньуутунан эйиигин бастакы Манчаары оонньуутун, призерун итиитик истиҥник эҕэрдэлиири уонна эргиччи өттүнэн бары ситиһиилэри баҕарарбын көҥүллээ. Буола турар бүгүҥҥү Баһылай Манчаары оонньуутун кыттыылаахтарыттан эһиги курдук Олимпийскай чыпчаалга ыттар планета чулуу спортсменнара үүнэн тахса турдуннар!
Улуу Пехлеван-Александр Иванов да ситиһиилэриттэн көрүҥ. Бу Манчаары оонньуулара саха ыччатыгар үрдүкү спортивнай ситиһиини ыларга духовнай, физическай күүһү биэриигэ, ыччаттарга сахалыы патриотическай тыыны иттиигэ суолтата аһарара үрдүк.
Түгэнинэн түһанан бастакы Манчаары кыайыылаахтарын уонна кыттыылаахтарын бүгүҥҥү Үөһээ Бүлүүтээҕи Манчаары оонньуутунан бука барыгытын эҕэрдэлиибин!!!